اخبار بروجردگردشگری و میراث فرهنگیویژه ها
مسجدی که هزار سال تاریخ را یدک می‌کشد
علیرضا سلیمانی- مسجد جامع بروجرد با قدمتی بیش از هزار سال، از جمله مساجد قرون اولیه اسلامی در ایران بوده که بر روی خرابه‌های یک آتشکده بنا شده است.
مسجد جامع بروجرد با قدمتی بیش از ۱۰۰۰ سال از جمله مساجد قرون اولیه اسلامی در ایران است که در مرکز شهر بروجرد خودنمایی می‌کند، مسجد تمثیل عاشقانگی و نیاز است، تجسم برادری و برابری است، مسجد آیینه خالص حضور با معماری عبودیت است.
مسجد جامع بروجرد قدیمی‌ترین مسجد جامع غرب کشور است، قدیمی‌ترین بخشی که به‌واسطه کاوش‌های باستان‌شناسی از آن پیدا شده به اواسط قرن سوم هجری می‌رسد، مسجد جامع بروجرد از نوع تک ایوانی و شامل بخش‌های گنبدخانه، شبستان شرقی و غربی و شبستان زمستانی و آبریزگاه خارج از بنای مسجد است.
مسجد جامع بروجرد، یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی و مذهبی ایران است که بر روی خرابه‌های یک آتشکده ساسانی بنا شده است، این مسجد با قدمتی بیش از هزار سال، شاهدی بر تحولات تاریخی و معماری ایران است، این بنای باشکوه که در طی سده‌ها بارها بازسازی و تعمیر شده، ترکیبی منحصربه‌فرد از معماری اسلامی و باستانی ایران را به نمایش می‌گذارد.
گنبدخانه مرتفع، ایوان‌های بلند، شبستان‌های ستون‌دار و کتیبه‌های تاریخی، از جمله ویژگی‌های بارز این مسجد هستند، مسجد جامع بروجرد نه‌تنها یک مکان مقدس برای مسلمانان بلکه یک موزه زنده از تاریخ و فرهنگ ایران نیز محسوب میشود، البته پیش از اینکه تبدیل به مسجد شود از آتشکده آن ویرانه‌ای بیش نمانده بود.
تاریخچه مسجد جامع بروجرد
مسجد جامع بروجرد بر روی یک آتشکده بزرگ باقیمانده از دوران ساسانیان در محله‌ای قدیمی از بروجرد ساخته شده و دارای معماری بی‌نظیری است، در این مسجد کتیبه‌های زیادی از دوره‌های مختلف، سلجوقی، صفویه و قاجاریه وجود دارد، این مسجد در ۱۵ آذر ۱۳۱۴ به شماره ۲۲۸ ثبت ملی شد.
زمان ساخت مسجد جامع بروجرد
دررابطه‌با قدمت و زمان ساخت مسجد جامع بروجرد، شواهد قطعی در دست نیست و مجهولات زیادی در ارتباط با آن وجود دارد، بنا به عقیده برخی، آنچه که از مسجد به‌دست‌آمده، مربوط به دوره آل بویه است، از طرفی بنا به گفته بعضی تاریخ‌نویسان، پس از ورود اسلام به ایران، رفته‌رفته مکان‌های مذهبی زرتشتی و آتشکده‌ها تبدیل به مسجد شدند، در این بین مسجد جامع بروجرد هم روی یک آتشکده بزرگ که متعلق به دوران ساسانیان بود، ساخته شد ولی با بررسی‌های اولیه‌ای که صورت‌گرفته، نشانه‌هایی از وجود مسجد قدیمی‌تر، از نوع مساجد اولیه ستون‌دار در مسجد جامع بروجرد دیده شده که نیاز به بررسی بیشتر دارد و در این مورد نمی‌توان نظر قطعی داد.
در لایه‌های عمق ۲ متر و نیمی از کف فعلی گنبدخانه، دیده شده است که بنایی متعلق به قرون اولیه هجری قمری از قبل وجود داشته است و بعداً ستون‌های آجری و طاق‌ها و تویزه‌های خشتی ساخته شده و کف گنبدخانه را تا سطح فعلی آن بالاآمده است.
ساخت بنای مسجد جامع بروجرد بین سال‌های ۱۵۰ تا ۲۲۶ هجری قمری در قرن دوم و سوم قمری و در زمان حکومت قاسم بن عجلی، معروف به ابودلف از حکمرانان مأمون و معتصم عباسی، بر غرب ایران، بنا به دستور و نظارت وی و با حضور وزیر او به نام حمویه یا حموله بن علی بروجردی، آغاز شد.
مسجد جامع بروجرد در زمان تقی خان رازانی بروجردی
در سال ۱۲۰۹ قمری، تقی‌خان رازانی بروجردی، حاکم بروجرد در دوره فتحعلی‌شاه قاجار، ایوان و مناره‌های طرفین آن را احداث و به گنبدخانه ملحق کرد، حاج سلیمان کاشی نیز قسمت‌های دیگر مسجد را ساختند.
مسجد جامع بروجرد در زمان صفویه و سلجوقیان
محوطه‌سازی مسجد در قرون چهار و پنج هجری قمری انجام‌گرفته ولی طبق نوشته‌های موجود در کتیبه‌ها، الحاقات و تعمیرات آن در زمان صفویان، در سال‌های ۱۰۲۲ هجری، ۱۰۲۳ هجری، ۱۰۹۱ هجری و سرانجام در سال ۱۲۰۹ هجری صورت‌گرفته است، در زمان سلجوقیان مسجد جامع بروجرد بنای آبادی بوده و اعتبار زیادی داشته است.
بانی ساخت مسجد جامع بروجرد
بنای اصلی مسجد، یک فضای گنبد دار به همراه ایوان است، بانی ساخت این گنبد، طبق نوشته یک کتیبه به خط کوفی، ابوالعزمحمد بن طاهر بن سعید است، بر دری که محل اتصال شبستان غربی به گنبدخانه مسجد است، تاریخ ۱۰۹۲ قمری حک شده است، همین‌طور ۲ لوح سنگی در طرفین ایوان مسجد وجود دارد که تاریخ ۱۲۰۹ قمری در آن نوشته شده است، متن فرمانی از شاه‌عباس دوم صفوی بر بالای ورودی غربی مسجد، تاریخ ۱۰۲۲ هجری را نشان می‌دهد، بر منبر گنبدخانه، کتیبه‌ای وجود دارد که در آن سال ۱۰۶۹ حک شده است، بر محراب گچ‌بری شده، نام محمدصادق و بنّا رستم حک شده است، خطاط کتیبه ایوان، شخصی به نام محمد معین بن عبدالصمد بروجردی بوده است.
اشیا و سکه‌ها و کوزه‌های پیدا شده در مسجد جامع بروجرد
علاوه بر کتیبه‌های موجود در مسجد، سفالینه‌هایی نیز در آن یافت شده که نشانه این است که فعالیت‌های ساختمانی در بنا به طور مستمر وجود داشته است چرا ظاهراً که تعمیر و بازسازی مسجد جامع بروجرد از قرن سوم تا قرن یازدهم هجری قمری ادامه داشته است.
هنگامی‌که زمان مرمت، فضای خالی زیر گنبدخانه را پر کردند و طاق‌های خشتی این فضا خراب شد، سکه‌ای با تاریخ ۱۱۲۴ در این محل کشف شد، چهار سکه نقره دیگر به تاریخ‌های ۸۵۱ و ۸۵۳ هجری در شبستان غربی از شاهرخ تیموری مسجد جامع بروجرد، کشف شد که نشان می‌دهد شبستان‌های مسجد در نیمه دوم قرن نهم هجری قمری ساخته شده است، چند سال قبل به علت ریزش کف این مسجد، دخمه‌ای قدیمی مشاهده شد که آثاری از کوزه‌های شکسته در زیر گنبد اصلی مسجد وجود دارد که مرتبط با قرن دوم تا ششم هجری قمری هستند.
معماری مسجد جامع بروجرد
مسجد جامع بروجرد از لحاظ قدمت و نوع معماری، بنایی تاریخی، خاص و منحصربه‌فرد است، در واقع این مسجد تلفیقی از ویژگی‌های معماری اسلامی و معماری باستانی ایران است، مسجد جامع بروجرد چندین بنا در خود جای‌داده است که شامل خود مسجد، آب‌انبار، ساختمان غریب خانه، میدان، یک حیاط مرکزی، ایوان، فضای گنبدخانه، شبستان‌های اطراف آن، یک شبستان وسیع زمستانی در طرف شمال حیاط مرکزی و سایر متعلقات بوده که متأسفانه امروزه از برخی از آنها آثاری بجا نمانده است.
معماری گنبدخانه، شباهت زیادی به چهارطاق‌های دوران ساسانی دارد، ارتفاع گنبدخانه از سطح زمین حدود ۲۰ متر است و پی دیوارهای آن از سنگ سیاه مورق و سنگ لاشه با ملات آهک پوشیده شده است، در ضلع شمالی نیز شبستان مسجد وجود دارد که نسبت به سایر قسمت‌ها، ارتفاعی کمتر دارد و در تابستان فضای خنکی را ایجاد می‌کند، این شبستان اندکی دیرتر و در قرن چهارم ساخته شده است.
ایوان جنوبی دارای دو گلدسته است که بعدها به مجموعه اضافه شده، طبق تحقیقات صورت‌گرفته، در دوران صفویان، زندیان و قاجاریان تعمیرات ساختاری زیادی در مسجد انجام شده و بخش‌هایی به آن اضافه شده است، مسجد جامع بروجرد دارای ۲ درب شرقی و غربی است که به صحن اصلی باز می‌شوند، قدمت درب غربی به دوره صفویان باز می‌گردد، درب شرقی در کنار بازار کوچکی معروف به بازار زغال‌فروش‌ها قرار گرفته است، به علت نقوش زیبا و جالبی که بر روی این درب صورت‌گرفته است، ورودی مسجد از درب شرقی بسیار زیبا و چشم‌نواز است.
۲ رواق در شرق و غرب مسجد وجود دارد، در رواق غربی یک چاه آب بسیار قدیمی بنام گاو رو یا چاه گاوی وجود دارد، درگذشته این چاه به آب‌انبار راه داشته و دلیل نام‌گذاری آن استفاده از گاو برای انتقال آب از چاه به حوض‌خانه بوده است، در ضلع شرقی مسجد، یک آرامگاه قرار دارد، وضوخانه در مجاورت مسجد است و یک ورودی بزرگ به نام غریب خانه دارد که درگذشته احتمالاً به‌عنوان نوانخانه، استراحتگاه عمومی و محل اقامت مسافران برای افراد بی‌پناه بوده مورداستفاده قرار می‌گرفته است.
بنا به گفته افراد محلی، درگذشته تیراندازی‌های شدیدی بین قشون رضاخان و شورشیان لرستان در درون و اطراف این مسجد صورت‌گرفته است، به هنگام مرمت دیواره مسجد در سال‌های قبل، استخوان‌های مردی پیدا شده بود که به‌صورت عمودی در دل دیوار مدفون شده بود که احتمالاً این‌گونه تدفین به جهت تنبیه و زهرچشم افراد انجام شده است.
تزئینات مسجد جامع بروجرد
عمده تزیینات مسجد، آجری است و در حد مختصری هم کاشی‌کاری و گچ‌کاری دارد، کتیبه‌ای آجری نیز از این دوره وجود دارد، این کتیبه که به خط کوفی نوشته شده است و در دیوار جنوبی گنبدخانه و بالای محراب قرار دارد، در این کتیبه این جمله به چشم می‌خورد ( بسم‌الله اللهم اغفر امر هذه القبه الصدر لا جل مجدالدین جمال الاسلام عزالملک ابوالعز محمد بن طاهر بن سعید اطا اله بقائه ) کتیبه‌های کوچک دیگری نیز در مسجد مربوط به زمان شاه‌عباس اول صفوی وجود دارد، از جمله زیبایی‌های مسجد جامع بروجرد، وجود پنجره‌های مشبک با کاشی‌کاری‌های سبزرنگ هستند که با عبور نور خورشید از میانشان تلألؤ ویژه‌ای به فضای داخل مسجد می‌بخشد.
منبر مسجد جامع بروجرد
یکی از موارد جالب و دیدنی اصلی مسجد جامع بروجرد، منبر چوبی ۹ پله مسجد است که در حال حاضر در ایوان میانی قرار گرفته و روی آن تاریخ ۱۰۶۸ هجری قمری حکاکی شده است، حکاکی‌های روی آن باعث به وجود آمدن اثری ماندگار و منحصربه‌فرد شده است، واقف و سازنده این منبر چوبی، درویش یار محمد نجار و سازنده در ورودی سلطان محمد است، در بین اهالی بروجرد این عقیده وجود دارد که امام حسن مجتبی(ع) سفری به بروجرد داشته و بر بالای این منبر سخنرانی کرده است، البته باتوجه‌به تاریخ ساخت منبر و نبودن اطلاعات کافی دررابطه‌با این موضوع، خیلی قابل تأیید نمی‌باشد.
تخریب و مرمت مسجد جامع بروجرد
باتوجه‌به تاریخ ۱۲۰۰ساله این مسجد، در طول زمان آسیب‌های متعددی دیده و بارها بازسازی و مرمت شده است، باتوجه‌به اسناد و مدارک به دست آمده از شواهد و کتیبه‌های موجود، بازسازی مسجد جامع در دوره‌های مختلفی از جمله سلجوقی، تیموری، صفوی و قاجار صورت‌گرفته است.
در حملات مغول مسجد جامع بروجرد بسیار آسیب دید، اما در دوره تیموری این مسجد دوباره بازسازی و بخش‌هایی به آن اضافه شد. این بخش‌ها شامل تعمیر گنبد فروریخته در دوره قبل و احداث ایوان و شبستان‌های شرقی، غربی و شمالی بود.
علاوه‌برآن مسجد سه بار دیگر در دوره صفویه و یکبار دیگر در سال ۱۲۰۹ قمری در دوره قاجار مرمت شده که در این دوره علاوه بر تعمیرات و الحاقات، در طرفین ایوان ۲ مناره نیز ساخته شده است، مسجد جامع بروجرد در زمان جنگ بین ایران و عراق، توسط هواپیماهای عراقی بمباران شد و خسارات شدیدی دید طوریکه بخش‌هایی از شبستان شمالی آن کاملاً ویران شد.
همچنین در اثر عوامل جوی مانند بارندگی شدید و وجود زمین‌لرزه‌های مختلف، آسیب‌های جدی بر آن وارد شده بطوریکه آخرین بار در اثر زمین‌لرزه سال ۱۳۸۵، گلدسته‌های آن فروریخت و خود مسجد حدود ۵۰ درصد آسیب دید، البته بعدها به علت مرمت‌های کارشناسی انجام‌گرفته بر روی مناره‌ها، این مسجد در مقابل زلزله بازسازی شد.
آنچه که در حال حاضر باعث آسیب رساندن به این بنای تاریخی ارزشمند که از جاذبه‌های گردشگری شهر بروجرد و حتی استان لرستان محسوب میشود شده است، ساخت‌وسازهای بی‌رویهای است که در اطراف مسجد به‌صورت غیرکارشناسی صورت‌گرفته و باعث آسیب کوتاه‌مدت و بلندمدت به مسجد می‌گردد.
با اینکه مناره‌های مسجد همانند روز اولشان بازسازی شده‌اند، اما در چند سال اخیر و به دلیل نشت رطوبت نم و باران از پشت‌بام، وجود گیاهان هرز بر روی گنبد و سایر قسمت‌های بنا و همین‌طور مستهلک شدن ستون‌های مسجد در طی زمان و ریزش آجر در قسمت‌های گوناگون، در مجموع می‌توان گفت در حال حاضر مسجد جامع بروجرد از شرایط مناسبی برخوردار نیست.
