تزئینات مسجد سلطانی بروجرد، آرام‌بخش، روحانی و معنوی

افشین باباحسینی^*: تزئینات معماری متنوع مسجد سلطانی بروجرد شامل کاشی کاری، گچ بری، آجر کاری، تزئینات چوبی، حجاری و … با روش کاشی هفت رنگ و معقلی (تلفیق آجر و کاشی)، گچ بری‌ها به صورت گل لندنی در شبستان اصلی و کتیبه‌های حیاط، آجر کاری در بدنه بنا، تزئینات چوبی، مانند تکنیک منبت کاری بر روی درب ورودی شمالی و حجاری روی ازاره‌ها و برخی کتیبه‌ها است.

کاشی‌کاری مسجد سلطانی بروجرد عمده‌ترین تزئین به کار رفته در این بنای تاریخی کاشی‌های خشتی و کتیبه‌های گچی منقش به احادیث پیامبر ازاره‌های سنگی، پشت بغل‌ها، زیر طاق‌ها، شباک و …. وجود دارد.

بیشتر این کاشی‌ها از نوع هفت رنگ (خشتی)، معرق و بنایی هستند که مضامین آنها آیات قرآن، اسما ائمه و نوشته‌های خط کوفی و اسلیمی است.

کاشی‌های هفت‌رنگ: همان طور که می‌دانیم در این روش ابتدا طرح مورد نظر را بر روی کاشی منتقل می‌نمودند و سپس با لعاب‌هایی به رنگ‌های گوناگون، اقدام به نقش اندازی و رنگ آمیزی می‌کنند و نمونه‌های آماده شده را در کوره می‌پزند.

در بنای مسجد امام از کاشی‌های هفت رنگ در ازاره‌های کاشی کاری در حیاط و داخل بنا، پشت بغل‌های چهار ایوان اصلی، شباک‌های مختص به سه ورودی اصلی، برخی کتیبه‌ها، محراب مسجد، سر در ورودی شمالی و … اشاره کرد.

کاشی‌های معرق: این تکنیک از چیدمان تکه‌های مختلف کاشی در کنار یکدیگر و اتصال آن به وسیله گچ و دیگر مواد است از کاشی‌های معرق در این بنا در سقف طاق‌ها، کار بندی‌ها، اکثر پشت بغل‌ها غیر چهار ایوان اصلی برخی کتیبه‌ها با مضامین نام مبارک ائمه و الله و… مشاهده کرد.

نقوش و محتوای تزئینات نقش مآیه ها و نگاره‌ها در هنر هر سرزمین، تصویری، از آرزو، تخیل، فکر، طلب که تحت تأثیر عوامل مختلف مانند افکار و اعتقادات، نفوذ جریان‌های هنری، خواست حاکمان و سفارش‌دهندگان و خلاقیت هنرمندان تغییر و تحول یافته است.

نقش مایه‌ها به واسطه شکل طبیعی‌شان دارای چهار مضمون انسانی، حیوانی، گیاهی و هندسی هستند که در دوره اسلامی به واسطه معیارهای زیباشناسانه جدید بر پآیه فلسفه اسلامی به تدریج شکل طبیعت‌گرای خود را از دست دادند.

از اساسی‌ترین اصول هنر جدید، انتزاع و تجربه، نفی شمایل گرایی، تکرار موزون و پر سازی کامل سطوح است.

نقوش هندسی مسجد سلطانی بروجرد این نقوش در کاشی کاری و تلفیق آجر و کاشی و همچنین در چهارچوب درب ورودی غربی بنا دیده می‌شود.

از نقش گره هشت و چلیپا در سر در ورودی غربی از نام‌های الله، محمد و علی در بین شمسه، در پشت بغل‌های حجره‌های جنوبی بنا که بین شمسه‌ها با نام‌های محمد و علی به صورت چلیپا دیده می‌شود.

گره هشت، در طبل بازو بندی پشت بغل ایوان ورودی است که می‌توان درون شمسه‌های آن نام‌های الله، محمد و علی را دید.

از نقش گره هشت و موج در تزئین سر در شمالی بنا استفاده شده است.

نقش گره ده کند و سرمه‌دان روی چهارچوب درب ورودی غربی مسجد حکاکی شده است.

نقوش گیاهی نقوش گیاهی در کاشی کاری‌های بنا، به صورت نقش‌های ختایی و اسلیمی ظاهر می‌شوند؛ که در پشت بغل سر در ورودی شمالی و پشت بغل حجره‌های شمالی، شرقی و غربی و ازاره‌های حیاط و شبستان اصلی به کار رفته است.

خط نگاره خطوط مورد استفاده در این بنا روی کتیبه‌های کاشی کاری، گچ بری، چوبی و تلفیق آجر و کاشی اعمال شده است.

کتیبه‌های کاشیکاری مزین به آیه‌هایی از قرآن شریف هستند که با خط ثلث در بخش‌های دو ورودی شمالی و غربی و دو ایوان شمالی و جنوبی به کار رفته است.

در بخش سر در ورودی آیه الکرسی با خط ثلث نمایان است و ایوان غربی دارای دو کتیبه است که بر روی یکی سوره مبارکه لیل و بر روی دیگری سوره مبارکه یس نقش بسته که با خط ثلث مزین شده و زیر طاق را در برگرفته است.

۱۹ نمونه کتیبه در مسجد سلطانی بروجرد مورد شناسایی قرار گرفته که هفت مورد از این کتیبه‌ها اطلاعات جامعی از بروجرد و من جمله کشمکش‌های مسلمانان و اقلیت‌های ساکن در این شهر (یهودیان) را منعکس می‌کنند.

همچنین دو مورد از کتیبه‌ها در ارتباط با کاربرد دیگر بنا به عنوان مدرسه علمیه است و نیز چهار مورد تاریخ صحیح ساخت بنا را در سال ۱۲۰۹ ه. ق مشخص می‌سازد.

کتیبه ورودی غربی این کتیبه شامل آیه ۵۵ سوره مائده و آیه‌های ۱۹، ۱۸، ۱۰۷ و ۱۰۸ سوره توبه است که در بالای درگاه چوبی به کار رفته و عرض در ورودی را طی می‌کند. کتیبه ورودی شمالی در این ورودی کتیبه‌ای وجود دارد از جنس کاشی به خط ثلث سفید بر روی زمینه آبی شامل آیت الکرسی، آیه ۳۵ سوره نور، آیه ۹۶ و ۹۷ سوره آل عمران، آیه ۱۳۴ سوره بقره و آیه های ۱۸ و ۱۹ سوره توبه است.

این کتیبه در بالای در چوبی قراردارد و عرض ورودی را طی می‌کند در وسط این کتیبه درست در بالای درگاه در یک قاب دایره شکل نوشته شده: «ضربه علی در روز خندق از عبادت انس و جن برتر است» بالای این کتیبه دریک قسمت ترنجی شکل نام فتحعلی شاه قاجار به رنگ آبی در زمینه زرد از جنس کاشی خشتی در محاصره اسلیمی‌های کاملا متقارن قرار گرفته است.

کتیبه‌های ایوان شمالی این ایوان مهمترین و بیشترین مقدار از تعداد کتیبه‌ها را در این مسجد در خود جای داده است، علت اصلی افزایش کتیبه‌ها در این قسمت از ایوان مسجد به دلیل نقش ارتباطی وسیع آن با سرسراهای اصلی بازار است زیرا یکی از راه‌های اصلی رسیدن به بازار شهر از طریق همین ایوان میسر می‌شود درون طاق ایوان کتیبه ای به خط ثلث سفید بر روی زمینه آبی ست که حاوی سوره مبارکه جمعه است.

کتیبه‌های ایوان جنوبی و گنبد خانه ایوان جنوبی و گنبد خانه دارای کتیبه‌های صرفاً مذهبی هستند.

در درون طاق ایوان، کتیبه‌ای از جنس کاشی به خط ثلث وجود دارد که بعد از طی مسیر به سمت شرقی ایوان مسجد، وارد گنبد خانه می‌شود و با گذشتن از آن، در لبه سمت غرب طاق ایوان ختم می‌شود.

این کتیبه با رنگ سفید بر زمینه مشتمل بر کل سوره یس است.

کتیبه دیگری در منطقه انتقالی گنبد، و محل تبدیل فضای مربع به مدور گنبد خانه مسجد، به کار رفته است که این کتیبه به خط ثلث سفید بر روی زمینه آبی و مشتمل بر سوره مبارکه انسان به صورت کامل است که در انتهای آن نیز عبارت کاشی‌سازی اصفهان حک شده است.

دومین کتیبه، درون طاق ایوان قرار گرفته که مشتمل بر سوره لیل است.

این کتیبه به خط ثلث سفید بر روی زمینه کاشی آبی به کار رفته است.

کتیبه مذکور به چهار قسمت تقسیم شده و هر بخش آن مشتمل بر چند آیه سوره که در قسمت‌های مختلف طاق ایوان به کار رفته است در سر در ورودی شمالی به صورت کاشی‌کاری نفیسی بر این سر در اعمال شده است.

گزارش از: افشین باباحسینی، کارشناس ارشد صنایع‌دستی استان لرستان