یلدا؛ شبی به بلندی آیین و فرهنگ کهن این دیار

ایرنا: یلدا جشن باستانی ایرانیان برای نکوداشت روشنایی و نکوهیدن تاریکی است، یلدا که یادگار غرورانگیز نیاکان روشن روان و نیک اندیش ماست، به مانند میراثی ماندگار و گنجی شایگان که با گستراندن خوان شادی برای فراهم آوردن اعضای خانواده و افروختن چراغ مهر، به نماد ارج نهادن به زندگی فراروییده است و طی هزاره ها از گزند باد و باران حوادث و طوفان تحولات که هماره بر این سرزمین کهن وزیده، برقرار مانده است.

اشارتی ژرف به چیرگی فرهنگ بر سیاست و هر چه از این قبیل گویی سنت‌های کهن که برخاسته از طبیعت آدمی و در سازگاری کامل با جهان هستی است، عناصر اصیل حیات تاریخی‌ هستند و دگرگونیهای سیاسی و اجتماعی، پیرایه ها و پانوشت های آن، همچون حاشیه‌ای بر متن!

یلدا را باید گرامی داشت و آن را سرمایه‌ای پنداشت و مایه پویایی فرهنگ، بازیابی هویت ملی و رونق روابط انسانی دانست، در روزگاری که فرهنگ جهانگیر غرب به مدد امپراتوری رسانه و افسون تبلیغات، همچون اژدهایی سیری‌ناپذیر در کار بلعیدن هویت‌های مستقل است.

شب چله در لرستان و بروجرد همچون دیگر مناطق ایران، نزد خانواده ها با اهمیت بوده و مردم نیز از قبل در تدارک میهمانی هر چند کوچک و خرید مایحتاج و تنقلات مخصوص این شب هستند. مردم بروجرد به رسم گذشته برای شب یلدا آجیلی از گندم برشته (گندمی که در شیر خیس خورده و خشک شده است) و کشمش، کنجد، شاهدانه، گردو و فندق تهیه نموده و در کنار سایر تنقلات بساط شب چله را می چینند.

در گذشته اوایل شب یلدا بعضی از پسر بچه‌ها به بالای پشت بام منازل رفته و ریسمانی را به یک شال بزرگ بسته به پایین و به طرف در خانه‌ها می‌فرستادند و شعرهای محلی می‌خواندند و سپس صاحب‌خانه مقداری آجیل که معمولا شامل گندم برشته و میوه و شیرینی بود در شال آن‌ها می‌گذاشت و بچه‌ها از صاحب‌خانه تشکر می‌کردند.

در آیین سنت قاشق‌زنی افراد با پوشاندن سر و صورت خود به در منازل رفته و با به صدا در آوردن قاشق صاحب خانه را از حضور خود آگاه می‌کردند، در این هنگام صاحب خانه نیز به میمنت این شب مقداری از تنقلات و شیرینی خانگی را در ظرف آنان می‌ریخت.

یکی از شهروندان بروجرد در این خصوص گفت: این شب به اندازه ای برای مردم بروجرد با اهمیت است که بزرگترین مشکلات، ذره ای از برگزاری آداب و رسوم این سنت دیرینه نمی کاهد.

“غلامحسین میرزایی” که حدود ۷۰ سال سن دارد می افزاید: سالها است در چنین شبی فرزندان، نوه ها و نتیجه ها در خانه من حاضر می شوند و به دور از هر کینه و دشمنی، صفا و صمیمیت را بین هم تقسیم می کنند.

او گفت: مادربزرگ غذای مخصوص شب یلدا که بنا به سنت دیرینه خاندان ما، همان خورشت قورمه سبزی و ماهی پلو است را از صبح زود آماده نموده و ورود فرزندان و نوه ها را به انتظار می نشیند.

او که بابیان خاصی به شرح خصوصیات این شب می پردازد می گوید: در گذشته زمستان‌های پر از برف رونق و زیبایی خاصی به این شب می بخشید چرا که همه دور کرسی های گرم نشسته و آداب و آیین این شب به جا می آوردند امروز هم با وجود برچیده شدن کرسی ها اما علاقمندی مردم کم نشده و در مواردی برخی خانواده ها همان کرسی را با ابزار جدیدی امروز درست می کنند.

شهروند دیگری می گوید: بعد از صرف شام سفره “شب چله ” در اتاق گسترده می شود و در آن انواع میوه ها از جمله هندوانه و کدو و همچنین انواع تنقلات از جمله گردو، بادام، آجیل، کشمش، شکلات، شیرینی، گندم، شاهدانه و ذرت نهاده شده و کودکان با خوشحالی و شادی تمام به دور آن حلقه می زنند.

“فاطمه کاشانی” افزود: بیشتر خانواده های بروجردی تهیه “شیره” از سرکه، انگور و شکر را یکی از تنقلات اصلی شب یلدا می دانند.

او می گوید: به گفته مادر بزرگان در شب یلدا باید به اندازه ای غذا و تنقلات خورد تا به اندازه یکسال کفایت کند.

یکی ازروستاییان بروجرد در این خصوص می گوید: در گذشته در روستاهای بروجرد مرسوم بود که جوانان در شب یلدا چادرهایی را از سقف خانه های همسایگان و اقوام خود، از جایی که حرارت حاصل از کرسی های زغالی داخل منزل بیرون می آمد آویزان نموده و صاحب خانه نیز در گوشه این چادرها تنقلات شب یلدا را که بر روی کرسی چیده شده بود می ریخت و سپس جوانان چادرها را بالا می کشیدند.

“مریم ساکی” که در روستای چنارستان بروجرد ساکن است، می افزاید: در این شبها تفاعل بر کتاب حافظ شیرازی از دیگر آیینی بود که مردم شهر و روستا انجام می دانند و هر کس با توجه به نیتی که در دل دارد جواب خود را از حافظ دریافت می نماید.

او بازی “گل یا پوچ” و ” شاه وزیر” را از بازی های انجام شده در شب یلدا عنوان کرد و گفت: کودکان و نوجوانان در این شب علاوه بر انجام بازی ها، از خاطرات و نصیحت‌های بزرگترها اندرز گرفته و محفلی گرم و صمیمی را ایجاد می کنند.

یکی دیگراز شهروندان بروجرد می گوید: شب یلدا در این شهر بهانه ای است تا همچون شبهای عید، گرد و غبار کینه ازدلها زدوده شود، بنابراین اگر در میان اقوام کینه و کدورتی باشد، یکی ازبزرگان فامیل بادعوت از طرفین و وساطت سعی در رفع کدورت‌ها می کند.

“شهین معظمی گودرزی” افزود: در این شب ها فرستادن انواع لباس های نو، غذا و هدیه به خانه نو عروسان همچون شب عید یکی دیگر از آداب و آیین شب یلدا در بروجرد است.

او افزود: نقش پدربزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها در این شب ها در گفتن حکایت ها و روایت های پندآموز جلوه ای خاص به این شب می بخشد، در این شب بچه ها ضمن خوردن انواع تنقلات قصه های قدیمی این شب از جمله “ننه سرما” را از زبان گرم مادربزرگ می شنوند.

سنت زیبای شب یلدا در جان و تن هر ایرانی ریشه دوانده و این طولانی ترین شب سال را به خاطره ای فراموش ناشدنی مبدل نموده و هم اکنون این سنت دیرینه در غالب شب نشینی با نام “شب چله” در میان خانواده های بروجردی به قوت خود باقی است.

مردم بروجرد برای برگزاری آیین شب یلدا از چند روزقبل در تدارک خرید تنقلات و آماده شدن برای این شب تاریخی و با شکوه می شوند بطوری که بازار فروش تنقلات و انواع میوه ها در این شهر در روزهای نزدیک شدن به شب یلدا از رونق و شکوه خاصی برخوردار است.

شب یلدا یک جشن فراملی است

کارشناس مردم شناسی در خصوص آیین شب یلدا در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: شب یلدا یا شب چله یک جشن فراملی است که غیر از ایران در کشورهای آسیای میانه و کشورهایی که از نظر فرهنگی به ایران نزدیک هستند جشن گرفته می شود و مختص یک مرز جغرافیایی نیست.

حجت اله یارمحمدی با اشاره به اینکه نکته قابل توجه در مورد شب یلدا نام دیگر آن یعنی شب چله است، اظهار کرد: چله معناهای مختلفی داشته اما نزدیک ترین مفهوم برای آن گره بوده است و در حوزه های فرهنگی مفاهیمی همچون چله بری وجود دارد و مفهوم نزدیک به چله بری گره گشایی است.

او افزود: با یادآوری اینکه در گذشته روز و روشنایی خورشید اهمیت زیادی داشته و به محض فرارسیدن شب همه فعالیت ها متوقف می شده است و تا صبح روز بعد این فعالیت ها به حداقل می رسید بنابراین با گشایش این گره به معنای اینکه ما روزهایمان بلندتر می شود استفاده از فضای کار و نورانی نور مهیاتر می شده و این مسئله به عنوان نوعی گره گشایی در همراهی با امنیت و روشنایی و گرمای روز با طلوع خورشید به عنوان چله بری و گره گشایی جشن گرفته می شده است.

این مردم شناس با بیان اینکه در گذشته شب چله یا یلدا اختصاص به مناطق سردسیر داشته است، افزود: در مناطق گرمسیر که گاه گرمای هوا آزاردهنده هم بوده چندان معنای جشن نداشته است.

یارمحمدی ادامه داد: در بروجرد برای گرمی داشت این شب همه اعضای خانواده در کنار بزرگ خانواده جمع می شدند و اگر نوعروسی داشتند قبل از فرارسیدن شب یلدا خوراکی هایی که طبع گرمی داشتند از جمله آجیل و خشکبار و ارده برای عروس می بردند.

او با اشاره به اینکه مردم در این شب در اتاقی که کرسی در آن بوده جمع می شدند، گفت: کارهایی که طول شب را کوتاه کند انجام می دادند از جمله اهل خانه با متل گویی و داستان گویی خود را سرگرم می کردند تا شب یلدا را سپری کنند، گرفتن فال حافظ و شاهنامه خوانی از کارهایی مرسوم بوده که چه در شهر بروجرد و چه در روستاهای آن انجام می شده است.

یارمحمدی اضافه کرد: یک خوراکی خاصی که مناطق کویریبه آن قوتو می گویند و در گویش محلی بروجرد قوت گفته می شود مورد استفاده قرار می گیرد، از آرد نخود و ذرت تهیه می شده و یک سری از تنقلات مثل گردو و معمولا یکی از خوراکی هایی که در شب یلدا و شب چله توسط یک نفر از اعضای خانواده به عنوان تحفه برای سایر اعضای خانواده تهیه می شده است.

کارشناس مردم شناسی بیان کرد: از دیگر خوراکی های شب یلدا یا شب چله؛ سنجد، گندم بو داده و شاهدانه بوده است که در کنار انار و انگور بند مورد استفاده قرار می گیرد و منظور از انگور بند انگوری است که در جایی سرد، خشک شده باشد و حالت میانه ای بین انگور و مویز داشته و هنوز هم به عنوان یکی از خوراکی های شب یلدا در بروجرد استفاده می شود.