نگاهی به صابون‌ پزی سنتی در بروجرد

زهره رستگارفرد: صابون‌سازی برای نخستین بار در ایران، در دوران صفویه و در شهرستان بروجرد شکل گرفت و حدود ۱۵۰ سال پیش در زمان قاجار به شهر مراغه برده شد. اکنون نیز شهر‌های بروجرد، مراغه، رودبار، تهران و تبریز به عنوان قطب‌های مهم صابون‌پزی شناخته می‌شود. صابون‌های سنتی، در واقع صابون‌های اسیدی هستند که پیه گوسفند و سود سوزآور، اصلی‌ترین ترکیباتشان بودند.

هم اکنون کارگاه‌های صابون‌سازی در بروجرد همچنان در حال تولید انواع صابون هستند و بیشتر تولیدات آن‌ها در شهر‌های بزرگ توزیع می‌شود. در گذشته‌های نه چندان دور حدود ۳۰ واحد کارگاه صابون‌پزی در شهرستان بروجرد دایر بود که توسط خانواده‌های شماعی، عاجز، اشکی و کوثری به حیات خود ادامه می‌دادند. هم اکنون تعداد کارگاه‌های فعال ۶ کارگاه است. کارگاه‌های صابون‌پزی در بروجرد در دوران صفوی فعالیت خود را شروع کردند و قدیمی‌ترین سند رسمی صابون‌پزی در بروجرد، جواز صابون‌پزی کارگاه حقیقت شماعی به تاریخ ۱۳۰۰ ه. ش، در دست است. 

فرآیند صابون‌سازی براساس ترکیب چربی با یک قلیا است. در روزگاران قدیم صابون سازان از خاکستر و یا ریشه‌ی گیاهان نظیر چوبک به عنوان قلیا استفاده می‌کردند و اکنون از اسید کاستیک به عنوان سود (قلیا) استفاده می‌شود. صابون‌ها اساسا از یک چربی آب کرده همراه با قلیا تشکیل می‌شود. 

صابون سنتی در شهرستان بروجرد، درکارگاه‌ها تولید می‌شود، ابزار اصلی برای پخت سنتی صابون، چربی گاو و گوسفند و کوهان شتر، دیگ‌های بزرگ و قلیا (سودا – سود سوزآور) است. صابون‌های سنتی بروجرد به عنوان صابون‌های حمام و برای شستشوی مو و بدن استفاده و در سه نوع برگردان، پیچ و سرکف – سرکف نارگیلی مرغوبترین صابون بروجرد است- تولید می‌شوند. تقاضا برای مصرف این صابون‌ها بیشتر مربوط به شهر‌های اراک، اصفهان، همدان، قزوین و تهران است. 

برای پخت صابون سنتی، نخستین گام تهیه مواد اولیه است. اساتید صابون پز، چربی و پیه را معمولا از خود بروجرد و در صورت نیاز بیشتر، از شهرستان‌های اطراف مانند نهاوند و اصفهان تهیه می‌کنند. 

روش تهیه صابون سرکف، به این ترتیب است که چربی‌های حیوانی در دیگ‌های بزرگ اصطلاحا آب می‌شوند- ذوب می‌شوند- و به تدریج، مقدار مشخص سود سوزآور- در گذشته خاکستر و امروزه از سود کاستیک- و آب به آن افزوده می‌شود، سپس مخلوط مذکور را در معرض حرارت قرار می‌دهند. سپس به وسیله تیغه‌های هم‌زن که بر روی میله‌ای تعبیه شده و به صورت رفت و برگشت بر روی دیگ می‌چرخند مواد را مخلوط می‌کنند تا مواد به خورد هم بروند. 

پس از اضافه شدن آب، حدود ۳-۴ ساعت، پخت صابون زمان می‌برد، که به آن مرحله جفت شدن یا در اصطلاح صابون‌سازان، شیرین شدن می‌گویند. برای تشخیص پایان فرآیند پخت و تولید صابون خالص، چند روش سنتی که بر اساس تجربه شکل گرفته‌اند، وجود دارد: روش اول اینکه، اساتید صابون پز به وسیله طعم مواد در حال جوش پی می‌برند که صابون آماده شده است. روش دوم بعد از طی زمان معمول برای پخت، کم‌کم محلول آب نمک اضافه کرده و هم می‌زنند تا زمانی که محلول صابون خالص از آب و سود جدا بشود – صابون خالص به صورت بریده بریده و نامحلول در آب و سود دیده می‌شود، در واقع آب نمک باعث می‌شود که صابون از ناخالصی‌ها جدا بشود. این عمل با استفاده از ابزاری به اسم آب‌گردان انجام می‌شود. 

بعد از طی این مراحل و آماده شدن نهایی صابون خالص، تمام مواد زاید مانند نمک، آب اضافی، سود و دیگر ناخالصی‌ها به صورت پساب ته‌نشین شده و سرکف که معمولا در زمان پخت به آن روغن نارگیل نیز اضافه می‌شود، بالا می‌مانند و اصطلاحا رو می‌آید. بعد از آماده شدن نهایی صابون سرکف از پساب‌های سرد شده مربوط به روز‌های قبل استفاده کرده و آن را تدریجا به دیگ داغ صابون سرکف اضافه می‌کنند تا دمای آن مقداری کاهش پیدا کند؛ و زمان کمتری برای سرد شدن لازم باشد. بعد از اضافه کردن پساب‌های سرد حدودا یک ساعت صبر کرده تا پساب‌های صابون کاملا ته‌نشین شده و سر کف جدا شود- اصطلاحا صابون بخوابد-. 

بعد از این زمان صابون سرکف به وسیله حلب یا ابزاری شبیه به آن، از دیگ برداشته شده و داخل حوضچه‌های مخصوص ریخته می‌شود. زمان سرد شدن در تهیه صابون سرکف که پساب آن کاملا جدا شده است حدود ۴ ساعت است. یعنی اینکه بعد از چهار ساعت صابون حالت قالبی پیدا کرده و آماده‌ی برش می‌شود. با افزودن رنگ‌های مخصوص صابون یا رنگ‌های طبیعی به صابون‌های سرکف، ظاهری رنگارنگ می‌دهند. مثلا زردچوبه که علاوه بر رنگ برای تقویت مو و پوست مناسب است و رنگ صابون را زرد می‌کند و یا دارچین و پودر هسته‌ی خرما که علاوه بر خاصیتشان برای مو و پوست، به صابون‌ها ظاهری رنگی می‌دهند. این رنگ‌ها را در زمان پخت به دیگ می‌افزایند. 

برای تهیه صابون‌های پیچ و برگردان نیز به همین روش اقدام می‌کنند، با این تفاوت که در این صابون‌ها معمولا روغن‌های گیاهی، اسانس، عطر و رنگ اضافه نمی‌شود و مرحله جداسازی پساب و ناخالصی‌ها انجام نمی‌گیرد و فقط آب شور آن‌ها گرفته می‌شود و سپس آب شیرین به اندازه کافی به مواد اضافه می‌کنند. محلول صابون بعد از فرآیند پخت، به وسیله شیر تخلیه که در قسمت تحتانی دیگ قرار دارد از دیگ خارج شده و وارد حوضچه‌ها می‌شود. زمان سرد شدن صابون درون حوضچه‌ها و آماده شدن برای برش، در صابون‌های پیچ و برگردان، حدود ۲۴ ساعت است. این صابون‌ها، چون دراثر خشک شدن پیچ برمی‌داشت و برگردان می‌شد، به این نام خوانده می‌شوند. 

بعد از زمان خشک شدنِ انواع صابون‌های سنتی در حوضچه‌ها و تشکیل فرم اولیه، آن‌ها را توسط ابزار برنده به صورت قالب‌های بزرگ بریده و سپس توسط پایه‌های برش دهنده کوچک به شکل و اندازه قالب‌های صابون معمولی تقسیم می‌کنند. بعد از مرحله‌ی برش، قالب نهایی صابون‌ها در فصول گرم، به محیط باز منتقل شده و زیر نور خورشید، همچنین در فصول سرد به وسیله‌ی دستگاه خشک‌کن، خشک می‌شوند. صابون‌ها بعد از مرحله خشک شدن، بسته‌بندی شده و در وزن‌های مختلف به بازار عرضه می‌شود. صابون‌پزی سنتی بروجرد در تابستان ۱۳۹۸ در فهرست آثار ملی جای گرفت. 

*معروف‌ترین نوع صابون سنتی بروجرد، سرکف نارگیلی است که در آن روغن نارگیل استفاده می‌شود و پزشکان سنتی معتقدند برای رفع شوره سر، ریزش مو و تقویت پیاز مو مفید است. 

*انواع مواد مانند: انواع روغن‌ها و مواد گیاهی و دریایی و آلی که در تقویت مو و پوست موثر هستند، در زمان پخت به صابون‌های سرکف اضافه می‌شود. 

* نحوه جوش زدن صابون در دیگ و همچنین رنگ محلول در حال جوش، از نشانه‌های پایان زمان فرآیند پخت صابون است. 

*در مسیر صنعتی شدن کارگاه‌های سنتی و روند پیشرفت و ورود فناوری به این حرفه، خاندان شماعی که قدیمی‌ترین کارگاه‌های صابون پزی سنتی در بروجرد را بنیان نهادند و اکنون نیز به امر اشتغال دارند، کارخانه‌های صنعتی مهلران و شمیز را در شهرستان بروجرد، پایه گذاری کردند، که هم اکنون از بزرگترین قطب‌های تولیدی مواد شوینده در ایران به حساب می‌آیند. جالب توجه است که نخستین صابون بچه در ایران با عنوان شمیز در کارخانه‌های بروجرد و توسط خانواده شماعی تولید شده است.