آینده آب لرستان، تدبیر امروز، تضمین امنیت و معیشت فردا
روزهای بروجرد- با کاهش بیسابقه منابع آبی و گسترش خشکسالی لرستان با بحرانی عمیق و چندلایه در حوزه آب روبرو شده این وضعیت اضطراری، زنگ خطر را برای پایداری زیستمحیطی و معیشت ساکنان به صدا درآورده است، بحرانی که به گفته کارشناسان، ریشههایی تاریخی، مدیریتی و اقلیمی دارد.
ایرنا: بحران آب در لرستان، موضوعی است که دیگر نمیتوان آن را نادیده گرفت، این استان با سابقهای غنی در منابع آبی، اکنون با چالشهایی مواجه شده که نه تنها آینده کشاورزی و صنعت، بلکه بقای اکوسیستمها و حتی زندگی روزمره مردم را تهدید میکند، کاهش بارندگی، افزایش دما و برداشتهای بیرویه، همگی دست به دست هم دادهاند تا این سرزمین را به ورطه بیآبی بکشانند.
کارگروه جامعه پژوهی بنیاد ایران شناسی با همکاری انجمن جامعهشناسی لرستان و پژوهشکده تعلیم و تربیت لرستان نیز با درک اهمیت این موضوع، نشستی تخصصی را با حضور متخصصان برجسته حوزه آب برگزار کرد تا ابعاد مختلف این بحران را مورد بررسی قرار دهد، هدف از این نشست، ارائه تحلیلی جامع و مستند از وضعیت موجود و تاکید بر ضرورت اقدامات فوری و کارآمد برای نجات استان از این بحران بود.
نگاه کارشناسی به این مسئله از دیدگاه کارشناسان و تحلیل گران حوزه آب و خاک نه تنها تصویری واقعبینانه از بحران ارائه می دهد، بلکه به ریشهها و پیامدهای آن نیز می پردازد و اهمیت راهکارهای پیشنهادی این پژوهشگران دقیقا همان نکته ای است که در مدیریت منابع آبی از سوی مسوولان باید مورد توجه قرار گیرد.
موضوع آب در کشور، و بهویژه لرستان، امروز به نقطهای رسیده که دیگر جای بحث نظری ندارد، بحران به وضوح شکل گرفته در نهایت باید بپذیریم که بدون مدیریت جامع و همراهی مردم، هیچ نسخهای کارآمد نخواهد بود، منابع آب لرستان محدود است و اگر همین روند ادامه یابد، فشار بر سفرههای زیرزمینی، فرونشست زمین و تخریب زیستبوم استان بهسرعت تشدید خواهد شد.
رییس بنیاد ایرانشناسی شعبه لرستان گفت: بنیاد ایرانشناسی چهار رویکرد اصلی شامل رویکرد علمی، پژوهشی، فرهنگی و آموزشی دارد، برگزاری نشستهای تخصصی برای فراهمکردن بستر تعامل میان فرهیختگان و پژوهشگران از جمله وظایف ذاتی این نهاد است.
مجتبی رومانی طرح موضوعاتی مانند آب و آینده آن را به عنوان یکی از اولویت های مهم عنوان کرد که نیازمند بررسی و تحلیل از سوی نخبگان و پژوهشگرانی در این حوزه است.
جامعهشناس و رییس کارگروه جامعهپژوهی گفت: مسئله آب در لرستان به یک بحران جدی تبدیل شده در گذشته، بحران آب بیشتر به مناطق کویری کشور محدود میشد، اما اکنون شواهد و هشدارها نشان میدهد که استان لرستان نیز به ویژه در شهرهایی مانند خرمآباد با منابع آبی ارزشمند، با خطر «تنش آبی» روبهرو است.
به گفته مجتبی ترکارانی براساس آمار موجود، بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد منابع آب استان در بخش کشاورزی مصرف میشود، در حالی که کشاورزی غالب در منطقه ماهیت معیشتی دارد و بهرهوری پایین آب در آن مشهود است، این وضعیت، همراه با فشار معیشتی بر کشاورزان، منجر به استفاده بیرویه از منابع آب زیرزمینی، فرونشست زمین و تهدید جدی امنیت آتی منابع آبی شده است.
او تاکید کرد: حل بحران آب بدون توجه به معیشت بهرهبرداران ممکن نیست و سیاستگذاران باید در کنار مدیریت منابع طبیعی، راهکارهایی برای تامین معیشت پایدار ارائه کنند.
لرستان یکی از ضعیف ترین استان ها در منابع آبی
کارشناس حوزه کشاورزی در این خصوص گفت: استان ما که روزگاری از استانهای پرآب کشور بود، اکنون به یکی از ضعیفترین استانها از نظر منابع آبی تبدیل شده و بیش از ۸۰۰ هزار هکتار زمین زراعی داریم که حدود ۲۰۰ هزار هکتار آن آبی است. در دهههای گذشته منابع آب به وفور در دسترس بود، حساسیتی نسبت به مدیریت آن نداشتیم و حتی مسئولان هم مانند مردم به ضرورت برنامهریزی علمی بیتوجه بودند.
حسین پیرحیاتی افزود: براساس آمارهای رسمی، حقآبه لرستان حدود یک میلیون و ۶۵۰ هزار مترمکعب تعیین شده اما چون مخازن ذخیره مناسب نداریم، در فصل مصرف آب، این حجم در اختیارمان نیست و زمینهای آبی ما یا خسارت دیده، یا ترک خورده و یا از بین رفتهاند، به ویژه در حوزه کشکان ۱۰۰ درصد آن در لرستان قرار دارد، از زاغه و سد ایوشان تا چغلوندی، الشتر، نورآباد، چگنی و پلدختر، همه نقاط با افت شدید منابع آب روبهرو هستند، اکنون حتی صحبت از آبرسانی با تانکر برای جلوگیری از نابودی کشت است.
او با اشاره به مشکلات مدیریتی و برداشتهای بیرویه بیان کرد: در حوزه کشکان حدود هزار و ۸۰۰ موتور تلمبه نصب شده که هزار و ۲۰۰ دستگاه آن در پلدختر و ۶۰۰ دستگاه در چگنی است و بیشتر این برداشتها بدون مجوز انجام میشود، این بینظمی در برداشت باعث از بین رفتن مدیریت حقابهها شده نمونهای دیگر از مشکلات مدیریتی، جایگزینی الگوی آبیاری علمی با برداشت آزادانه کشاورز است، در حالی که تعریف دقیق منابع آب و اعمال کنترل حجمی، وظیفه شرکت آب منطقهای است.
او افزود:یکی از مصیبتها، استفاده نابجا از منابع آب زیرزمینی است؛ بسیاری از این منابع که باید برای نسلهای بعد باقی بماند، صرف کشتهای پرمصرفی مانند برنج شده، آن هم در دشتهایی مثل سیلاخور که پیشتر طرح زهکشی علمی برای آن تهیه شده بود.
این کارشناس با انتقاد از فشارهای بیرونی و پروژههای ناتمام گفت: در موضوع سد معشوره، حجم اولیه پیشبینیشده ۱.۲۰۰ میلیون مترمکعب بود که قرار بود حتی ۴۰ مترمکعب بر ثانیه در تابستان آبدهی داشته باشد. اما برخی لابیها و مخالفتهای غیرکارشناسی، این حجم را به کمتر از ۲۰۰ میلیون مترمکعب کاهش داد و عملاً به یک سد رسوبگیر تبدیل کرد. از آن بدتر اینکه بخشی از آبهای استان به نقاطی خارج از استان منتقل و صرف پروژههایی مانند درختکاری میشود.
او یادآور شد: مطالعات ما نشان میدهد لرستان دارای ۳۸ دشت کوچک و بزرگ و بالغ بر ۵۲۰ هزار هکتار زمین دیم با شیب کمتر از ۳۰ درصد (و ۹۶ درصد آن زیر ۱۵ درصد) است که برای آبیاری مناسب است. اگر برای این اراضی تنها ۰/۸ لیتر در ثانیه آب اختصاص دهیم، به ۴ میلیارد مترمکعب آب اضافی فراتر از وضع موجود نیاز داریم. این فقط نیاز بخش کشاورزی است و سهم صنعت، دامداری و شرب جداگانه باید دیده شود.
پیرحیاتی با انتقاد از ضعف در اجرای الگوی کشت بیان کرد: وزارتخانهها هر سال برای استان سهمیه کشت محصولات (گندم، جو، ذرت، برنج، سیبزمینی و …) تعیین میکنند. اما اجرای این برنامهها عملاً رها شده است. تجربه نشان داده تا مردم در جریان نباشند و متقاعد نشوند، هیچ برنامهای موفق نخواهد بود. حتی وقتی برای مدیریت کشتهایی مثل سیبزمینی با کشاورزان و نهادهای محلی توافق کردهایم، فشارهای بیرونی (مثلاً از سوی برخی ائمه جمعه با استدلال موقتی اشتغال) برنامه را متوقف کرده است.
این کارشناس حوزه کشاورزی در خصوص راهکار پیشنهادی – تشکیل ستاد الگوی کشت و مدیریت منابع آب استان به ریاست شخص استاندار، با حضور جهاد کشاورزی، شرکت آب منطقهای، ائمه جمعه و نهادهای مرتبط را موثر دانست و افزود: آغاز برنامهها با مشورت واقعی با کشاورزان، بهویژه مالکان عمده، و در نظر گرفتن تجربیات بومی، ایجاد مخازن ذخیره آب برای استفاده از سهمیه اندک موجود در زمان نیاز، برخورد قانونی با برداشتهای بیمجوز و کشتهای پرمصرف در مناطق نامناسب و جلوگیری از انتقال آب به خارج از استان بدون تضمین تأمین نیازهای داخلی از دیگر مورادی است که بعنوان راهکار باید مورد توجه قرار گیرد.
چالش حکمرانی آب
دکترای خاکشناسی و کارشناس آب و خاک اظهار کرد: یکی از ضروریترین کارهایی که امروز باید انجام دهیم مستندسازی است چه بهصورت نوشتاری، صوتی و تصویری. در بنیاد ایرانشناسی شعبه لرستان که بهحق «ایران کوچک» است، باید این سخنان و تجربهها ثبت و بایگانی شود تا هم در فضای مجازی منتشر گردد و هم به گوش تصمیمگیران برسد.
مراد سپهوند با بررسی مسئله بحران آب از سطوح ملی تا استانی افزود: وضعیت آب در لرستان مستقل از بحران آب کشور نیست، امروز همه از امام جمعه تا ربیسجمهور به این حقیقت اذعان دارند که ایران با چالش جدی آب روبروست، چالشی که بخش عمده آن نتیجه سیاستها و تصمیمات نادرست همه ما است.
او بیان کرد: اشتباه بنیادی ما، آبمحور کردن اقتصاد کلان کشور و وابستهکردن توسعه به کشاورزی آبی در سرزمینی خشک و نیمهخشک بوده است، پیش از انقلاب، مشاوران خارجی هشدار داده بودند که باید توسعه کشور بر پایه ظرفیتهای معدنی، صنعتی و گردشگری بنا شود و کشاورزی فقط برای تامین حداقلی امنیت غذایی گسترش یابد، نه بیش از توان محیط. با این حال، پس از انقلاب، آسانترین مسیر انتخاب شد شعار «آب دارید؟ خاک دارید؟ پس ثروت دارید» نتیجه این بود که تولیدات کشاورزی در چهار دهه شش برابر شد و به همان نسبت منابع آب هدر رفت.
این پژوهشگر حوزه آب و خاک با اشاره به مسئله معیارهای جهانی و بدهی آبی کشور اضافه کرد: براساس توصیه سازمان ملل، هر کشور مجاز است حداکثر ۴۰ درصد از آب تجدیدپذیر سالانهاش را مصرف کند تا پایداری سرزمینی، جنگلها، مراتع و حیات رودخانهها حفظ شود، این آب تجدیدپذیر برابر است با مقدار آبی که هر سال بر اثر بارندگی به منابع رو زمینی و زیرزمینی افزوده میشود، ایران اما امروز ۱۰۰ درصد این آب را مصرف میکند و بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیارد مترمکعب به آبخوانهای خود بدهکار است.
او ادامه داد: تا ۲ دهه پیش، متوسط بارندگی لرستان حدود ۵۵۰ میلیمتر بود، عددی خوب ولی با توزیع نامناسب مکانی و زمانی. متاسفانه، مسوولان استانی در دهههای گذشته با بزرگنمایی این آمار و معرفی لرستان بهعنوان «استان چهار فصل» و «سومین استان پرآب کشور» چنین القا کردند که استان نیازی به زیرساختهای آبی (سد، کانال، چاه) ندارد، حاصل این نگاه، عقبماندگی توسعه منابع آبی استان شد.
سپهوند گفت: برآوردها نشان میداد لرستان در مجموع ۱۲ تا ۱۳ میلیارد مترمکعب آب سطحی و زیرزمینی در اختیار دارد که میتوانست موتور محرک توسعه و خروج استان از فقر باشد، اما این ظرفیت هرگز بهدرستی مهار و بهرهبرداری نشد.
او با اشاره به تغییر اقلیم و افت منابع بیان کرد: در ۲ دهه اخیر، تغییر اقلیم و خشکسالی باعث کاهش ۴۰ تا ۵۰ درصدی بارندگی، افزایش دما، تبخیر بیشتر، افت آبهای زیرزمینی، خشکشدن رودخانهها، چشمهها و قنوات و شیوع انواع خشکسالی (هواشناسی، هیدرولوژیکی، اجتماعی– اقتصادی) شده امروز ۸۰ درصد استان درگیر خشکسالی است و حتی در دشتهای پرآبی چون چغلوندی، مردم برای دام خود آب بستهبندی میبرند.
این پژوهشگر حوزه آب و خاک با بیان اینکه بر خلاف تصور عمومی، مصرف واقعی آب در لرستان بسیار پایینتر از ظرفیتهای مطرحشده است، افزود: پیش از خشکسالیها، سالانه حدود پنج میلیارد مترمکعب آب به منابع استان اضافه میشد، اما تنها ۱٫۵ میلیارد مترمکعب برداشت میشد، یعنی استان کاملاً در چارچوب معیار ۴۰ درصد سازمان ملل عمل میکرد امروز، با نصفشدن آب تجدیدپذیر به حدود ۲٫۵ میلیارد مترمکعب همچنان برداشت کل استان در سطح همین نورم جهانی است.
او افزود: در بخش کشاورزی لرستان بیستوپنجمین استان کشور از نظر مصرف آب کشاورزی است، با سهم تنها ۱٫۳ درصد از آب کشاورزی کشور و در بخش شرب و صنعت مصرف سالانه کل استان حدود ۱۵۰ میلیون مترمکعب است.
سپهوند با تاکید بر عدالت آبی و امنیت معیشت بیان کرد: با آنکه ۴۰ درصد اقتصاد لرستان وابسته به کشاورزی است، نبود بارش کافی و کاهش منابع سطحی (مثل کشکان) مردم را به برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی وادار کرده این وابستگی، تنشهای محلی مانند نزاع های طایفه ای و منطقه ای بر سر آب را افزایش میدهد و آبخوانها را تهدید میکند، نبود حتی یک میلیارد مترمکعب آب ذخیرهشده سبب شده در فصل بارندگی، بهدلیل نبود مجوز یا مدیریت ضعیف، سدهای استان پر نشوند و آب از دست برود.
او افزود: ظرفیت ذخیرهسازی کل استان فقط ۲۰۰ میلیون مترمکعب است در حالیکه سدهایی مانند دز، کرخه و سیمره چندین میلیارد مترمکعب گنجایش دارند، این کمبود ذخیره باعث برداشت ۲۴ ساعته از چاهها، افت شدید آبخوان، فرونشست زمین (۲ تا ۱۰ سانتیمتر در سال در دشتهایی چون سیلاخور، ازنا، الیگودرز، کوهدشت و خرمآباد) و در نهایت از دست رفتن دائمی ظرفیت نگهداری آب خواهد شد.
این پژوهشگر با بیان برخی مثالها و هشدارها گفت: سیلاخور، یکی از پرآبترین دشتهای استان با ۱۰۰ هزار هکتار زمین، اکنون بهدلیل افت آب زیرزمینی در معرض نابودی قرار گرفته پروژههای عمرانی بدون ملاحظات محیطزیستی، مانند حفر تونل در غارهای آهکی چغلوندی، سرمایههای طبیعی میلیونساله (مانند چشمه کیو) را از بین میبرد.
لرستان از منطبق ترین استان ها با استانداردهای جهانی مصرف آب
لرستان در چهار دهه اخیر ناخواسته و شاید به اجبار محرومیت از توسعه منابع، یکی از منطبقترین استانها با استانداردهای جهانی مصرف آب بوده است، اما این «سربهراهی محیطزیستی» به بهای عقبماندگی، فقر و کاهش تابآوری در برابر تغییر اقلیم تمام شده و امروز نبود ذخایر کافی، برداشت بیرویه از آبخوانها، فرونشست زمین و غفلت مدیریتی، امنیت آبی و معیشتی استان را بهشدت تهدید میکند، بدون برنامهریزی جامع، افزایش ظرفیت ذخیرهسازی، و اجرای عدالت آبی در سطح ملی، نهتنها آینده کشاورزی بلکه پایداری سرزمین لرستان در معرض خطر جدی خواهد بود.
همانطور که کارشناسان از “فقدان زیرساختهای ذخیرهسازی” و “برداشتهای بیرویه هزار و ۸۰۰ موتور تلمبه” و “سیاستهای توسعه نامتوازن آبمحور” و “کسری ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیارد مترمکعبی آبخوانها” اشاره می کنند، روشن است که ریشههای این بحران عمیق و چندلایه است.
کاهش ۴۰ تا ۵۰ درصدی بارندگی، فرونشست زمین با نرخ ۲ تا ۱۰ سانتیمتر در سال در دشتهای لرستان، و ناکارآمدی طرحهایی نظیر سد معشوره، همگی نشانههایی هشداردهنده از وخامت اوضاع هستند این شرایط، نه تنها “امنیت آبی” و “معیشت” مردم را به خطر انداخته، بلکه به “عقبماندگی، فقر و کاهش تابآوری” استان در برابر تغییرات اقلیمی منجر شده است.
نجات لرستان از این ورطه، نیازمند یک اراده ملی و رویکرد جامع است، همانگونه که کارشناسان تاکید کردند، “برنامهریزی جامع، افزایش ظرفیت ذخیرهسازی، اجرای عدالت آبی ملی و بازنگری در اولویتهای توسعه” از جمله اقدامات ضروری است.
بدون نظر! اولین نفر باشید